SAINMHÍNITHE AGUS ABAIRTÍ
SAN FHOCLÓIR BEAG
staid an atmaisféir (teas, fuacht, grian, fearthainn, etc.); (aimsir mhaith, drochaimsir); am, ré nó tréimhse; tráth den bhliain (aimsir na Nollag); tréimhse sheirbhíse le duine eile (in, ar, aimsir ag); foirm den bhriathar a léiríonn an gníomh a bheith láithreach, caite nó fáistineach, etc. (tá, bhí, beidh; cuireann, chuir, cuirfidh)
féilire, i bhfoirm leabhair de ghnáth, a thugann eolas faoin aimsir agus faoi nithe a tharlaíonn le linn na bliana
cló nó foirm nua; leabhar etc., agus é curtha amach athuair
ór nó airgead i bhfoirm barraí
rud adhmaid i bhfoirm capaill a mharcaíonn páistí chun súgartha
dúil cheimiceach a tharlaíonn sa nádúr i bhfoirm rudaí mar ghual, gualach, diamaint
cuma, foirm, cruth (i gcló duine; tá cló an bháis air); clóbhualadh
húda; cába, clóca; faighneog; colg feirge, círín (chuaigh siad i gcochall a chéile); líon nó eangach i bhfoirm póca chun iasc a thabhairt isteach
píosa miotail, i bhfoirm coiligh uaireanta, a chasann leis an ngaoth agus a thaispeánann cén treo a bhfuil sí ag séideadh
ailt chreidimh i bhfoirm paidre (Cré na nAspal)
ticéad nó páipéar beag clóbhuailte is féidir a mhalartú ar rud eile; foirm iontrála nó iarratais
cloch gheal luachmhar atá an-chrua ar fad, foirm de chriostail charbóin
foirm den bhriathar sa Laidin, etc. a léiríonn gurb é an t-ainmní cuspóir an ghnímh
ciorcal nó aon ní i bhfoirm ciorcail, fonsa óir etc., a chaitear ar an méar; dual (gruaige); bogha gealaí, gréine (comhartha drochaimsire, más fíor); breacadh (fáinne an lae); suaitheantas i bhfoirm fáinne a chaitheann Gaeilgeoirí
fear nó bean feasa, fáidh; (sa ghramadach) foirm den bhriathar a léiríonn an gníomh a bheith le teacht
gléas meicniúil agus lanna rothlacha ann a fhuaraíonn an t-aer; feisteas páipéir, síoda etc. i bhfoirm leathchiorcail a chorraítear anonn is anall leis an lámh chun siolla fionnuar a choinneáil leis an aghaidh
fuinneog os cionn dorais (i bhfoirm leathchiorcail de ghnáth)
duine fireann fásta; rud i bhfoirm fir (fear bréige, fear sneachta); fear céile (í féin agus a fear)
casadh thart agus thart i bhfoirm rince
cló, cruth; foirm, íomhá (i bhfíor Dé a cruthaíodh sinn); comhartha (fíor na Croise); cuma, cruth (fíor na hoibre a chur ort féin); imlíne (fíor na spéire); ciumhais (fíor aille)
de réir foirme, a bhaineann le foirm; (le duine) postúil, cúisiúil, fuar
focail nó comharthaí i bhfoirm achomair a léiríonn smaoineamh nó riail ar leith, ar nós H₂O = uisce
foirm bheag bhídeach den bheatha phlandúil nó ainmhíoch nach féidir a fheiceáil ach faoi mhicreascóp (Cothaíonn frídíní áirithe galar)
substaint i bhfoirm gaile a úsáidtear le haghaidh teasa nó cócaireachta (gás guail mar shampla) (Tá gáis eile ann a mhaolaíonn pian agus tuilleadh atá nimhneach)
foirm ghramadúil d'ainmfhocal a thagann faoi anáil focail eile agus a léiríonn tríd an bhfoirm sin an tionchar atá ag an bhfocal eile air nó an gaol atá eatarthu (teach an tsagairt, muintir na tíre, lucht leanúna, Sráid Uí Chonaill, trasna na Bóinne, timpeall na háite, ag ól dí)
cineál (gné plandaí); foirm (gné agus ábhar); cuma, dealramh (gné na hóige); imir (gach gné datha)
(sa ghramadach) den mhodh a ghuíonn beannacht, mallacht etc., ar aon dul i bhfoirm leis an bhfoshuiteach (go dtaga do ríocht; nár lige Dia sin, mar shampla)
mír a léiríonn suíomh, go háirithe suíomh taobh istigh (i gcarr, sa chathair, thuas sa spéir, in áit eile); a léiríonn a bheith gafa (i ngaiste, in achrann sa dris); le foirm nó modh (i bhfoirm cú, i dteanga na tíre); le ballraíocht (i rang a dó, san arm); le feidhmeannas (i bhfeighil na bpáistí, i gceannas); le staid (i bhfiacha, ina luí, in uaigneas, i ngrá); le ham (go mall san oíche, go luath san fhómhar); i bhfrásaí dobhriathartha (i mbliana, in airde, in aice láimhe); le mianach áirithe (tá éirim ann, níl aon mhaith ann, tá céim bhacaí inti); le tomhas (tá cloch mheáchain, sé troithe, ann); le haicmiú nó rangú (níl ann ach amadán; tá sé ina shagart anois); le huimhreacha, ord etc. (ina scataí beaga, ina dhá leath); isteach (cuir i do phóca é, dul i bhfiacha); le hathrú staide (ag dul i bhfeabhas, i méid, i neart, in aois) i + a4 = ina; i + an = sa(n); i + ar3 = inar, i + ár2 = inár; i + na = sna
foirm de sin a úsáidtear i ndiaidh na copaile (b'in é é; nárbh in í a dúirt é)
duine baineann clainne; cailín, bean óg (a iníon ó!)(le ceannlitir mhór) foirm aithisc nó teideal cúirtéise roimh ainm mná nach bhfuil pósta (Is í seo Iníon Uí Bhriain)
leathanaigh phriontáilte agus iad ceangailte i gclúdach; roinnt seiceanna, stampaí, leathanaigh fholmha etc. ceangailte i bhfoirm leabhair; mionn, móid (leabhar éithigh a thabhairt)
cloch leata thanaí, fleaige; rud i bhfoirm leice (barr talún ag triomach, callas ar chraiceann etc.); claibín pota, soithigh etc.; pláta
foirm an adhartha phoiblí nó na foirmlí agus na deasghnátha a bhaineann leis
léiriú i bhfoirm cairte ar an domhan nó ar chuid de
samhail de rud i bhfoirm ruda eile (ar nós, diabhal de ghasúr, leon fir, bábóg girsí)
coimeádán ina gcuirtear leacht a chruann agus a bhíonn ar aon chruth leis an gcoimeádan nuair a thógtar amach é; cruth, foirm (déanta ar mhúnla ruda eile)
foirm dhiúltach cheisteach den chopail san aimsir láithreach
glasra i bhfoirm bleibe a bhfuil blas agus boladh láidir air
teampall sa Domhan Thoir go háirithe agus é i bhfoirm túir ilstóraigh agus na díonta ag gobadh amach air
glasra boird comónta a fhásann faoi ghais i dtalamh i bhfoirm tiúbar
a thugann fuinneamh amach i bhfoirm gathanna dainséaracha
foirm (i riocht aingeal); bail, cuma, cás (i riocht pléascadh, i riocht báis); acmhainn, lán (tá mo riocht ite agam; ná téigh thar do riocht leis)
ábhar ar bith atá fillte thart air féin i bhfoirm feadáin (rolla páipéir, éadaigh); liosta ainmneacha (rolla scoile)
liosta (earraí etc.); clár (ama etc.) ina leagtar amach na hamanna atá socair do chúrsaí áirithe; foirm agus spásanna uirthi chun mioneolas a líonadh isteach iontu
ordú scríofa ar fhoirm chlóbhuailte a threoraíonn do bhanc suim áirithe airgid (as cuntas an scríbhneora) a íoc leis an té atá ainmnithe san fhoirm
eolas bailithe agus leagtha amach in ord agus in eagar i bhfoirm figiúirí (mar shampla, staitisticí daonáirimh, táirgíochta, trádála, tionóiscí bóthair)
nach maireann ach sa tsamhlaíocht, nach bhfuil i bhfoirm choincréiteach
gléas i bhfoirm píopa agus é feistithe le lionsaí a thugann cló níos mó agus níos giorra do láthair ar rudaí i bhfad ó bhaile
an fhoirm de trí2 a úsáidtear roimh an1
foirm (ainmneach, ginideach etc.) den ainmfhocal faoi thionchar focail eile in abairt