Foclóir Gaeilge–Béarla
Ó Dónaill, 1977
An Foclóir Beag
Ó Dónaill & Ua Maoileoin, 1991
English–Irish Dictionary
de Bhaldraithe, 1959
Gramadach
Foghraíocht
nuabhainte
nuabheirthe
nuachar
nuacht
nuachtán
nuachtóir
nuadhéanta
nuair
nuaphósta
nuaré
núicléach
núicléas
nuige
nuinteas
núíosach
núis
nuta
ó
obadh
obair
óbó
obrádlann
obráid
nuair cón an uair (nuair a chuaigh sé isteach); toisc, óir (nuair is mar sin atá sé); cé, ainneoin, go (nuair a dhéanfadh focal amháin cúis)
SAINMHÍNITHE AGUS ABAIRTÍ
SAN FHOCLÓIR BEAG
dhá chnapán bheaga feola ar chúl na sróine a chuireann isteach ar an anáil nuair a atann siad
substaint, ar nós sóid loiscneach nó potais, atá i gcontráil cheimiceach le haigéad agus neodraíonn siad a chéile nuair a mheasctar iad
crúca trom iarainn ar shlabhra nó ar chábla i mbád (Nuair a scaoiltear amach é greamaíonn an crúca sa talamh agus coinníonn sé an bád ina háit)
i mbeith (tá an saol ann); beo (nuair a bhí m'athair ann); ar fáil (tá an t-earrach ann); sa láthair (bhíomar ann in am); san áireamh (bhíomar triúr ann); inmhe (nuair a tháinig ann dó); in áit nó go háit áirithe (bhí mé ann roimhe, tá mé ag dul ann)
an leacht a bhíonn fágtha nuair a bhaintear im de bhainne
stua álainn le dathanna éagsúla a bhíonn le feiceáil sa spéir nuair a shoilsíonn an ghrian tríd an bhfearthainn, tuar ceatha
cineál d'fhungas a mbíonn an pór ann ar nós púdar a sceitheann nuair a bhíonn sé aibí
na calóga a bhíonn fágtha nuair a dhéantar plúr den ghrán
an fhuaim a dhéanann rud tirim briosc nuair a bhristear é
an ré i stair an duine nuair ba as cloch a dhéantaí airm agus uirlisí
ball miotail a dhéanann cling nuair a bhuailtear é, cloigín; gléas a thomhaiseann agus a léiríonn an t-am
cnap nó diosca beag chun baill éadaigh a dhúnadh; cnap beag a chuireann rud éigin ag obair nuair a bhrúitear é (ar nós cnaipí i mbosca ceoil nó ar chlóscríobhán)
nathair nimhe a ndéantar cochall dá muineál nuair a atann sé
moladh nó cúnamh i bhfocail a thugtar do dhuine nuair nach bhfuil a fhios aige cad is ceart dó a dhéanamh (glac mo chomhairle); treoir, tionchar (fanacht ar chomhairle d'athar); gasra a thagann le chéile chun ceisteanna a phlé agus socruithe a dhéanamh (comhairle baile, comhairle cathrach)
cur i bhfeidhm, tabhairt chun críche, go hiomlán (gealltanas, dualgas, a chomhlíonadh); críochnú (nuair a bhí an aimsir comhlíonta); cúiteamh
an dá thráth den bhliain nuair is comhfhad lá agus oíche (thart ar Mhárta 21 agus Meán Fómhair 23)
fórsa míleata a fhónann nuair is gá
lí nó cosúlacht ruda nuair a bhíonn solas air (dath dearg, dath buí, dath gorm, dath glas); dealramh (dath na fírinne); dada, faic (níl a dhath, aon dath, fágtha)
deann; fonn gáire nó scigireachta ar dhuine nuair a chuimlítear a chraiceann go héadrom leis na méara, le cleite etc. le tochas beag a chur air
(le hairgead) a ndlitear glacadh leis nuair a thairgtear mar íocaíocht é
ceann de na mílte meall beag a thaistealaíonn sa spás ar luas millteach (Feictear iad mar réaltaí reatha nó mar chaora tintrí toisc go lasann siad suas leis an bhfrithchuimilt nuair a shroicheann siad atmaisféar an domhain)
an séasúr a leanann an geimhreadh nuair a thosaíonn plandaí ag fás; obair earraigh
duine a dhéanann gnó (díol nó ceannach) thar ceann duine eile; ceann de dhá uimhir nó breis a mbíonn toradh áirithe orthu nuair a mhéadaítear faoina chéile iad (Is fachtóirí de 8 na huimhreacha 2 agus 4)
breith nó rialú a tugadh san am atá caite agus a thógtar mar shampla nuair a bhíonn a leithéid i gceist arís
féar nuair a bhíonn sé bainte sábháilte
an córas sa Mheánaois faoina raibh ar thionóntaí troid dá dtiarnaí talún nuair ba ghá é
duine a ligeann air gur duine macánta etc. é nuair nach ea
líne bheag (-) idir dhá chuid de chomhfhocal nó idir dhá shiolla nuair is éigean focal a bhriseadh ag deireadh líne scríbhneoireachta nó cló
íseal i dteocht, gan a bheith te; leamh, gan dúthracht (b'fhuar an fháilte í); neamhthairbheach (tá fuar agat a bheith ag caint); marbh (nuair a bheidh mé fuar); gan a bheith bruite (feoil, ubh, fhuar)
fuaim mar a dhéanann leacht aeraithe nuair a dhoirtear as buidéal é; coipeadh
gás gan dath gan bhlas gan bholadh a thugann uisce nuair a chomhcheanglaítear le hocsaigin é (Is í an tsubstaint í is éadroime amuigh agus lasann sí go héasca)
(sa ghramadach) cáilíocht ainmfhocail a fhágann de ghnáth gur féidir é a rá leis nuair atá sé firinscneach agus í nuair atá sé baininscneach (Níl aon inscne neodrach sa Ghaeilge anois)
(i bhficheall) cás ina mbíonn imreoir nuair nach féidir leis corraí gan an cluiche a chailleadh
duine a ghníomhaíonn thar ceann duine eile, nó atá i gcéim díreach faoi, agus a ghlacann a áit nuair is gá é (leasrúnaí, leasrí); a thaispeánann gaol a éiríonn as athphósadh tuismitheora (leasathair, leasiníon)
feadóga fada crua de thaos triomaithe cruithneachta a bhogann nuair a bhruitear iad
maidí a chuirtear mar thaca le bád nó long nuair a bhítear á déanamh
taoide lag nuair nach mbíonn an ghealach agus an ghrian ag tarraingt le chéile in aon treo ar an bhfarraige (Malairt é seo ar rabharta)
an leacht a bhíonn fágtha nuair a bhaintear an gruth as bainne
coimeádán ina gcuirtear leacht a chruann agus a bhíonn ar aon chruth leis an gcoimeádan nuair a thógtar amach é; cruth, foirm (déanta ar mhúnla ruda eile)
aois i bhfad siar nuair a bhí cuid mhór den domhan faoi oighear
gléas ceoil mór agus méarchlár air (nuair a bhrúitear na cnaipí leis na méara buaileann casúir bheaga sreanga éagsúla agus baintear nótaí ceoil astu de réir a bhfaid)
siolla a chuirtear ag tús focail lena bhrí a athrú (Nuair a chuirtear mí- roimh ceart athraíonn a bhrí go dtí a mhalairt)
ainmhí beag de chuid Mheiriceá Thuaidh, é dubh agus stríoca bána air agus eireaball mothallach (Sceitheann sé leacht bréan uaidh nuair a bheirtear air)
neart, fuinneamh (nuair a bhí siad ina sea); suim, aird (sea a chur i rud); meas
an líne a dhéanann dhá phíosa adhmaid nó miotail, etc. le chéile nuair a ghreamaítear le chéile iad
fáisceán fada dúnta d'éadaí, do mhálaí etc., ina dtéann dhá shraith fiacla i ngreim ina chéile nuair a tharraingítear sleamhnán eatarthu
ciúnú, lagú anuas (nuair a shocraigh an stoirm); suaimhniú (ag socrú chun suain); luí, lonnú (shocraigh sé síos anseo; lig don bhia socrú ar do ghoile); deasú, a dhéanamh socair (socraigh cosa an bhoird); réiteach, cinneadh (teacht ar shocrú; lá a shocrú); críochnú (shocraigh an buille sin é); deisiú; plean, seift (socruithe sochraide)
teacht chomh fada le (nuair a shroich siad port; tá an dá scór sroichte aige); fáil, gnóthú (shroich sé bean mhaith dó féin); síneadh (má shroichimse chomh fada leat); teacht (níl sroicheadh agam air)
patrún gearrtha amach as miotal, as cairtchlár etc.; an patrún a thagann amach nuair a smeartar dúch nó péint ar na bearnaí gearrtha sin; leathán tanaí d'ábhar speisialta as ar féidir cuid mhór cóipeanna d'ábhar clóscríofa a dhéanamh
an chuid de rud atá fágtha nuair atá an phríomhchuid de gearrtha nó caite (stumpa fiacaile, coinnle); cos (cabáiste); rud mór dá chineál (stumpa bréige, amadáin)
